Η ΓΗΙΝΗ ΘΕΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Gustave Moreau, The Birth of Venus, 1866

Η ατμόσφαιρα των ειδυλλίων και της ερωτικής φαντασίας, που γεννήθηκε στην Αθήνα του τέλους του 5ου αιώνα και αναπτύχθηκε με μεγάλη επιτυχία κατά τον 4ο αιώνα και τους ελληνιστικούς χρόνους μέχρι του σημείου να γίνει βασικό στοιχείο της αλεξανδρινής ποίησης και τέχνης, δεν επαρκεί για να προσδιορίσουμε τον πραγματικό κόσμο της Θεάς Αφροδίτης.

Είμαστε εξάλλου υποχρεωμένοι ν’ αναγνωρίσουμε ότι είναι τα εικαστικά μνημεία και όχι τα κείμενα που μας κάλεσαν ν΄ αποκαταστήσουμε τις αρχικές απόψεις . Η αθηναϊκή κεραμεική, η οποία παραμένει από παλαιά η καλύτερη πηγή πληροφοριών μας, μας διδάσκει ότι η Αφροδίτη ανήκε στον κόσμο των θεοτήτων που ζούσαν κάτω από τη γη και όπως φαίνεται, σε κάποια δεδομένη στιγμή, στην επιφάνεια της γης. Συγγένευε στενά με την Κόρη-Περσεφόνη, την κατ’ εξοχήν χθόνια Θεά. Το θέμα γεννάται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα και βρίσκει την τελειοποιημένη έκφρασή του σε μια ερυθρόμορφη αττική πελική που βρέθηκε σε τάφο της Ρόδου: μπροστά στον Πάνα, ο Ερμής χτυπά μ’ ένα μακρύ κοντάρι το έδαφος και προκαλεί την επιφάνεια, μέχρι τα μισά του κορμού της, μιας γυναικείας θεότητας που μία επιγραφή προσδιορίζει ως Αφροδίτη.

Η ανακάλυψη, πριν από σαράντα περίπου χρόνια αυτής της μεμονωμένης μαρτυρίας που μέχρι τώρα παραμένει μοναδική, προκάλεσε την έκπληξη των ειδικών γύρω από την ελληνική θρησκεία και έδωσε αφορμή για πολυάριθμες αντιδικίες ενώ ορισμένοι έφθασαν μέχρι το σημείο να αρνούνται στον ζωγράφο την ακριβή γνώση του θέματος που ζωγράφισε, ισχυριζόμενοι ότι η επιγραφή ‘’Αφροδίτη’’ ήταν αποτέλεσμα μιας σύγχυσης των θεοτήτων.

Μία καλύτερη εκτίμηση των στοιχείων της παράστασης και η σύγκριση με άλλα αγγεία όπου η γυναικεία φιγούρα που αναδύεται από το έδαφος (μερικές φορές στο εσωτερικό ενός σπηλαίου) περιστοιχίζεται από έναν ή περισσότερους Έρωτες απλώς επιβεβαίωσαν την άποψη του ζωγράφου της πελίκης της Καμίρου. Στην λαϊκή αθηναϊκή θρησκεία, λοιπόν, η Αφροδίτη γνώριζε ένα είδος γήινης επιφάνειας, μια άνοδο που αντιστοιχούσε στην επιστροφή της βλάστησης. Μία παρόμοια αντίληψη δεν ταίριαζε με την παράδοση της ανάδυσης της Θεάς από την θάλασσα, που προπαγάνδιζαν οι ποιητές και ορισμένοι αγγειογράφοι, αλλά μία τέτοια διαφοροποίηση δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, δεδομένου ότι η έλλειψη δόγματος ήταν το χαρακτηριστικό της Ελληνικής Θρησκείας. Θα έχουμε την ευκαιρία να εξετάζουμε άλλον έναν διαχωρισμό που σημειώνεται ανάμεσα στις παραστάσεις- πολύ σπάνιες άλλωστε στην ελληνική τέχνη- της επιστροφής της Κόρης- Περσεφόνης, σύμφωνα με ότι διδάσκει ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα που συνδέει μ’ αυτήν την επιστροφή στις μορφές του Ερμή και της Εκάτης, και στις παραστάσεις μιας κεφαλής, ή ενός κορμού που προβάλλει από το έδαφος στο κάλεσμα σάτυρων που σφυρηλατούν. Παρ’ όλο που και στις δύο περιπτώσεις η εικόνα παριστάνει την επιφάνεια της Κόρης- της νεαρής Κόρης του Σίτου κατά το φθινόπωρο, σύμφωνα με τη σαφή ερμηνεία που έδωσε προ ετών ο Σουηδός ιστορικός των θρησκειών Μάρτιν Νίλσον, παρατηρούμε την ύπαρξη δύο παραλλήλων παραδόσεων που δύσκολα συμβιβάζονται και ανταποκρίνονται γενικά σε διαφορετικές αντιλήψεις. Η ίδια διάσταση παρουσιάζεται ανάμεσα στις αντιλήψεις της ανόδου της Αφροδίτης από τη γη και της ανάδυσής της από θάλασσα.

Μέσα από αυτή τη προοπτική θα αναγνωρίσουμε τελικά τη λατρεία που απευθυνόταν σε μια Αφροδίτη, θεά της βλάστησης, που στη Σάμο παίρνει το όνομα της θεάς των λαχανόκηπων και των σιταγρών, στη Κνωσό της θεάς των λουλουδιών και στην Αθήνα της θεάς των Κήπων. Η ανάγνωση του Παυσανία μας μαθαίνει ότι ένα ιερό της Αφροδίτης των Κήπων βρισκόταν στα βορειοδυτικά της Αθήνας, στις όχθες του Ιλισού. Εδώ και σαράντα περίπου χρόνια οι ανασκαφές του Ο. Μπρονήρ έφεραν στο φως ένα άλλο ιερό της ίδιας θεότητας στη βόρεια Κλιτύ της Ακρόπολης. Για λόγους που προφανώς μας διαφεύγουν, αυτή η λατρεία συνδεόταν με εκείνη της Αθηνάς Πολιάδος πάνω στον Ιερό Βράχο. Νεαρές ιέρειες, οι Αρρηφόροι, η ηλικία των κυμαινόταν από οκτώ έως δώδεκα χρονών, συνέδεαν, όπως πιστεύεται, τα δύο ιερά. Κατέβαιναν από την έδρα τους, στα δυτικά του Ερεχθείου μέσω ενός υπογείου περάσματος, μέχρι το ιερό της Αφροδίτης και μετέφεραν μέσα σε κάνιστρα, ιερά σκεύη. Τα κείμενα παραμένουν βουβά ως προς την φύση αυτών των σκευών και πρέπει να συμπεράνουμε ότι θα μένουμε στην άγνοια, παρ’ όλο που κανένα απόρρητο ανάλογο μ’ εκείνο που βάραινε τις ελευσίνιες τελετουργίες δεν φαίνεται να επιβαλλόταν στο λατρευτικό τυπικό αυτής της λατρείας.

Σ’ αυτά τα λίγα δεδομένα που μας προσφέρουν τα αρχαία κείμενα ο κόσμος των αγγείων προσφέρει ένα ενδιαφέρον συμπλήρωμα, χωρίς να μας παρουσιάζει με ακρίβεια ένα από τα ιερά της Αφροδίτης, εκείνο των Κήπων, αλλά επιτρέποντάς μας να δούμε πώς οι καλλιτέχνες του Κεραμεικού προσπαθούσαν να παρουσιάσουν τη Θεά και τη λατρεία που της προσφερόταν. Ένας από τους λόγους που αξίζουν έπαινοι στο Γερμανό αρχαιολόγο Λάνγκλοτς είναι η προσπάθεια του να συνδέσει μ’ αυτή τη λατρεία και τις παραδόσεις που ξεκινούσαν από αυτήν, έναν αριθμό παραστάσεων που οι προγενέστεροι του είχαν κατατάξει στον κύκλο της Αφροδίτης, χωρίς να επιδιώξουν να προσδιορίσουν το νόημά τους. Όταν λοιπόν, βλέπουμε μία παράσταση όπου ο Έρως παρουσιάζει ένα δίσκο γεμάτο προσφορές στη Θεά που κάθεται σ’ ένα αλσύλιο ή μία παράσταση του λουτρού της Αφροδίτης σ’ ένα αγροτικό πλαίσιο, έχουμε το δικαίωμα να σκεφθούμε ότι ο καλλιτέχνης είχε υπ’ όψιν του μάλλον το ιερό των Κήπων, παρά οποιοδήποτε μυθικό πλαίσιο στο οποίο συγκεντρώνονταν η Θεά, οι νύμφες της συνοδείας της, ο Έρως και μερικές φορές ο Αντέρως και ο Πάν. Μερικές φορές ο υπαινιγμός γίνεται συγκεκριμένος: η παράδοση ήθελε τις Αρρηφόρους να παίζουν με το τόπι. Η τύχη, λοιπόν , έκανε να βρεθεί ένα τεμάχιο αττικής υδρίας του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα που παριστάνει ακριβώς την Αφροδίτη τριγυρισμένη από τις κοπέλες που παίζουν τόπι και στην ίδια την περιοχή της Ακρόπολης να βρεθούν κόρες με παιδική όψη, μία από τις οποίες ίσως να κρατούσε ένα τόπι. Μήπως πρόκειται για τις προσφορές των Αρρηφόρων;

Από τότε η Αφροδίτη δεν κρατά μόνο τον ρόλο της Θεάς του Έρωτα που ευνοεί τις επιδιώξεις ηρώων ή των κοινών θνητών, σύμφωνα με την ποιοτική εκδοχή που μας προσφέρουν τα περισσότερα αρχαία κείμενα. Στη λαϊκή πίστη ήταν ακόμα, και ίσως πάνω απ’ όλα μία Θεά της βλάστησης που γνώριζε αναμφίβολα μία χθόνια λατρεία. Από αυτό μπορούμε να υπολογίσουμε την απόσταση που χωρίζει τη φιλολογική παράδοση, που για αιώνες ήταν η μόνη αποδεκτή, από την εικονιστική παράδοση, η οποία τη συμπληρώνει τόσο αποδοτικά. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι πολλά κείμενα στα οποία γίνεται λόγος για την Αφροδίτη θα έπρεπε να ξαναδιαβαστούν κάτω από το φώς των περιστάσεων που αναφέρονται στην ίδια Θεά. Θα προσθέσουμε ακόμη ότι ορισμένες παραστάσεις πιθανόν να μην αντιστοιχούσαν ποτέ σε κάποιο κείμενο και να εξέφραζαν απλώς μία προφορική παράδοση που κανένας συγγραφέας δεν μας διέσωσε. Νομίζουμε, λοιπόν, ότι η ελληνική Αφροδίτη γεννήθηκε από την συνάντηση αυτών των δύο παραδόσεων: της μίας, οπωσδήποτε ανατολικής, που τη θέλει Θεά του Έρωτα και της άλλης καθαρά ελληνικής, που την θέλει χθόνια Θεά, της οποία η επάνοδος στη γη συμβολίζει τον ερχομό της Άνοιξης.

Ρολάν Μάρτεν

(το παραπάνω άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΔΙΙΠΕΤΕΣ/ Τεύχος 74)