Η επικάλυψη της ανατολής πάνω στην Ελληνική Φιλοσοφία

 William Bouguereau (1825-1905) – Dante et Virgile, 1850

Τολμηρή, σχεδόν σα θύελλα, η ελληνική φιλοσοφία τον 6ον π.χ. αιώνα ρίχτηκε στο δρόμο πού φέρνει από το μύθο στο λόγο. Πιστεύοντας στη δύναμη της ανθρώπινης διάνοιας οι μεγάλοι προσωκρατικοί Ίωνες, ο Πλάτων κι ο Αριστοτέλης, έφτιαξαν την επιστημονικά θεμελιωμένη τους  εικόνα του κόσμου και ξεπέρασαν τις μυθικές παραστάσεις. Το ίδιο κι ο Σωκράτης κ” οι μικρές σχολές που ξεκινούν απ” αυτόν καθώς κ” η ελληνιστική φιλοσοφία της Στοάς και του Επίκουρου είταν σύμφωνοι σ” αυτό, πως κ” η ηθική  συμπεριφορά του ανθρώπου εξαρτάται από τη γνώση του. Ο ιντελλεκτουαλισμός αυτός που διαλαλεί την αυτονομία του ανθρώπινου λογικού αποτελεί το ραχοκόκκαλο στην οργανική ανάπτυξη της ελληνικής φιλοσοφίας. Πολύ νωρίς όμως με την ορθολογιστική αυτή κατεύθυνση διασταυρώθηκε ένα θρησκευτικό ρεύμα που βαστούσε από την Ανατολή, η Ορφική, που χωρίζοντας σώμα και ψυχή, ύλη και πνεύμα, θεό και κόσμο, έφερε το δυϊσμό στην ελληνική διανόηση κι αντίς σε λογικές αποδείξεις στηρίχτηκε σε θεία αποκάλυψη.

Είναι αλήθεια πως η ελληνική διάνοια σε ανθρώπους σαν τον Πυθαγόρα και τους μαθητές του, τον Εμπεδοκλή, τον Πλάτωνα, πάσκισε και τη θεωρία αυτή να την καταλάβει και να τη δουλέψει με νόηση. Έμεινε όμως αυτή σαν κάτι ξένο στην ελληνική διανοητική ζωή.

Στην ελληνιστική εποχή και στα χρόνια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όταν όχι μονάχα η Ανατολή εξελληνίστηκε παρά κι ο ελληνικός λαός σε μεγάλο βαθμό εξανατολίστηκε, ο διανοητικός αυτός τρόπος έλαβε από την παλιά του πατρίδα καινούρια τροφή κ” ενίσχυση. Άν στον Ποσειδώνιο ήδη η τάση να συμβιβάσουν φιλοσοφία και θρησκεία, που είταν πάντα ζωηρή στη Στοά, προβάλλει αισθητά ενισχυμένη, η από τη σκέψη χαλαρωμένη δύναμη τη φιλοσοφικής θεωρίας δεν είναι πια στο νεοπυθαγορισμό, στην ελληνιστικό – ιουδαϊκή φιλοσοφία και στο νεοπλατωνισμό αρκετά μεγάλη ώστε να στήσει φραγμό στο θρησκευτικό μυστικισμό που χύνεται στη φιλοσοφία με κύματα όλο και πιο φουσκωμένα.

Γιατί, όσο κι αν θαυμάζει κανείς στο σύστημα του Πλωτίνου το τελευταίο πέταμα της αρχαίας διανόησης, παρατηρεί όμως πως αυτό έχει γνωρίσματα ξένα στη ουσία του ελληνισμού και τα ίχνη του ξεπεσμού  ήδη αρκετά καθαρά, που στους διαδόχους του πληθαίνουν και βαθαίνουν. Γιατί κάτω από τα χέρια ενός Ιάμβλιχου κ” ενός Πρόκλου η φιλοσοφία μουδιάζει και παίρνει τον τύπο σχολαστικής φιλοσοφίας, που γνωρίσματά της είναι ίσα ίσα όχι να ζητεί να ξεπεράσει τις μυθικές παραστάσεις με απροκατάληπτη έρευνα κι ανεξάρτητη λογική διανόηση, παρά έργο της έχει την καθιερωμένη θρησκεία να τη στηρίξει νοητικά και να την παρουσιάσει εννοιολογικά κατανοητή. Έτσι στη θέση της γνώσης μπαίνει εδώ η εκστατική αποκάλυψη. Αφού η ελληνική φιλοσοφία αυτόν τον αυτοευνουχισμό τον εκτέλεσε στον εαυτό της, σωριάζεται εξαντλημένη στην αγκαλιά της θρησκείας, όπως ο Πρόκλος σ” έναν από τους ύμνους του το ζητεί από τους θεούς:

«Κ” έτσι αφίστε με τον κουρασμένο, στης ευλάβειας το λιμάνι ν” αράξω»

Κ΄η ίδια εξέλιξη όπως στη γνωσιοθεωρία και τη μεταφυσική γίνεται και στην ηθική και την πολιτική.  Κ” εδώ η Ορφική είχε γνωρίσει ήδη στους Έλληνες τον ολότελα ασυμβίβαστο με τη φύση του Έλληνα ασκητισμό και σε συνάφεια μ’αυτόν την ιδέα της λύτρωσης, της σωτηρίας της ψυχής. Αυτό είναι το ίσα ίσα αντίθετο της στηριγμένης στη γνώση σωκρατικής αυτάρκειας.

Ο Έλληνας την καταπίεση και τον περιορισμό φυσικών σωματικών αναγκών την ξέρει μονάχα από την άποψη της σκληραγωγίας, που για σκοπό έχει μιαν ανώτερη κυριαρχία και αποδοτική ικανότητα του σώματος. Αντίθετα η ορφική άσκηση, που ξαναξυπνάει στο Νεοπυθαγορισμό και στο Νεοπλατωνισμό, υπηρετεί θρησκευτικούς , πιο σωστά καθαρτικούς σκοπούς: την απελευθέρωση της ψυχής από την τάχατες ακαθαρσία του σώματος. Απ” αυτή ρουφήχτηκε στο τέλος ο αρχικά ολωσδιόλου διαφορετικά τοποθετημένος και προς την ανεξαρτησία του ατόμου προσανατολισμένος κυνικός ασκητισμός και πέρασε μαζί της στο χριστιανικό καλογερισμό (August. civ. dei XIX 19). Χέρι χέρι πηγαίνει μ” αυτό στη μεταριστοτελική φιλοσοφία, προπάντων στην τελευταία της φάση, το Νεοπλατωνισμό, η υποχώρηση των πολιτικών ιδεών κ” η ενίσχυση στη φιλοσοφία του ατομισμού, που χωρίς άλλο είχε προετοιμαστεί με τους Κυνικούς και προκόψει στους Επικούρειους.

Αυτόν ήρθε να τον υποστηρίξει η γενική πολιτική κατάσταση. Γιατί όχι μονάχα η ελληνική πόλη είχε σβήσει από καιρό, παρά κι όλα τ” αρχαία κράτη χάθηκαν μέσα στη ρωμαϊκή κοσμοκρατορία. Κι η στωϊκή ιδέα της οικουμενικής πολιτείας, που κλείνει μέσα της όλους τους ανθρώπους, κληρονομήθηκε στη χριστιανική οικουμενική εκκλησία, που αγκαλιάζει όλους (αρκεί όλοι να είναι με το ζόρι χριστιανοί) μέσα σε μια πίστη για τη σωτηρία της ψυχής.

Πηγή: ΤΣΕΛΛΕΡ – ΝΕΣΤΛΕ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ