ΠΑΝΑΙΤΙΟΣ Ο ΡΟΔΙΟΣ

 Ο Παναίτιος, με τη μορφή λογίου του
Μεσαίωνα από το Χρονικό της
Νυρεμβέργης

Πρώτος διδάσκαλος της λεγόμενης  ‘’Μέσης Στοάς’’ ορίζεται ο Παναίτιος ο Ρόδιος (τόπος γεννήσεως η Λίνδος της Ρόδου, περ. 185-περ. 110), στωϊκός φιλόσοφος του 2^ου αιώνος π.α.χ.χ., υιός του εύπορου και ευγενούς Νικαγόρου και μαθητής στην Πέργαμο τον Κράτητος του Μαλλιώτου. Αργότερα, ως μαθητής του Διογένους του Βαβυλωνίου και, εν συνεχεία, του Αντίπατρου, εσχετίσθη στην Αθήνα με την εκεί  Στωϊκή  Σχολή, της οποίας και ανέλαβε τελικώς την διεύθυνση το έτος 129, στρέφοντας την προς έναν Λογικό Ανθρωπισμό που πλέον (απο)δέχεται περισσότερο την πιθανότητα από την βεβαιότητα ( ο Bevan χαρακτηρίζει την διδασκαλία του Παναίτιου ως εστιασμένη στο χρέος να κάνει τον Όλο Κόσμο περισσότερο ανθρώπινο). Χαρακτηριστική είναι η διασωθείσα στο  ‘’Ανθολόγιον’’ του Στοβαίου,  ‘’αιρετική’’ θέση της Στοάς περί των  ‘’Εκπυρώσεων’’ :  ‘’ΠΑΝΑΙΤΙΟΣ ΠΙΘΑΝΩΤΕΡΑΝ ΕΙΝΑΙ ΝΟΜΙΖΕΙ ΚΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΑΡΕΣΚΟΥΣΑΝ ΑΥΤΩι ΤΗΝ ΑϊΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ  Ή ΤΗΝ ΤΩΝ ΟΛΩΝ ΕΙΣ ΠΥΡ ΜΕΤΑΒΟΛΗΝ’’.

Στα ενδιάμεσα χρόνια, διέμεινε  πάλι για ένα διάστημα στην Ρόδο, μετέβη όμως και στην Ρώμη, ίσως το έτος 144, όπου η φήμη του τον έφερε σε επαφή με ηγετικούς κύκλους της εκεί κοινωνίας. Υπήρξε φίλος και διδάσκαλος του Ανθυπάτου Rutilius Rufus, του μεταρρυθμιστού  Τιβερίου Γράκχου, του γραμματικού Aelium Stilon , του Gaius Fannius, του Quintum Tiberon, του Μουκίου Σκαιβόλα και του Σκιπίωνος του Νεότερου, τον οποίο συνόδευσε το έτος 141, σε ένα ταξίδι του στις ανατολικές επαρχίες του Ρωμαϊκού Κράτους. Ο ποιο σημαντικός από τους μαθητές του ήταν ο Ποσειδώνιος από την Απάμεια. Από τα έργα του Παναίτιου έχουμε σήμερα μόνον κάποια υπολείμματα, οι επιδράσεις όμως που ήσκησαν η διδασκαλεία και τα συγγράμματά του ήσαν τόσο σημαντικές, ώστε ο φιλόσοφος δύναται να θεωρηθεί πως εγκαινίασε μια εντελώς νέα εποχή στην Στωϊκή Φιλοσοφία (την λεγόμενη ‘’Μέση Στοά’’), η οποία εποχή γεννά και προβάλλει πλέον έναν Λογικό Ουμανισμό. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από τον μετριασμό του αυστηρού και άκαμπτου δογματισμού της παλαιοτέρας Στοάς, με εγκατάλειψη της επιμονής στη θεωρία και στροφή προς μία Ηθική, προσανατολισμένη προς την πρακτική καθημερινότητας, κυρίως προς την πρακτική καθημερινότητα του πολιτικού βίου (εισάγει  μάλιστα και ένα ‘’2ας τάξεως’’  σύστημα Ηθικής,  προορισμένο να καθοδηγεί ανθρώπους που δεν ήσαν ακόμη σοφοί και ικανοί να είναι αγαθοί με την ιδανική στωϊκή σημασία).



 Marcus Tullius Cicero,
 03 Ιανουαρίου 106 π.α.χ.χ.-
07 Δεκεμβρίου 43 π.α.χ.χ.

Ο Παναίτιος  βεβαίως ησχολήθη και με γνωσιοθεωρητικές και κοσμολογικές μελέτες:  ‘’Περί προνοίας’’ (εξέταση του Κόσμου και της ψυχής, της αθανασίας και της προφητικής ικανότητος), ‘’Περί Σωκράτους και Σωκρατικών’’ (με δοξογραφικό κυρίως υλικό), σημαντικότερα ωστόσο, και με πλουσιότερες συνέπειες ήσαν τα έργα του περί ‘’Περί Πολιτείας’’ (θέματα τα οποία άπτοντο με τα πολιτεύματα σε συσχετισμό προς τις διδασκαλίες του Πλάτωνος), ‘’Περί ευθυμίας’’ (για την καλή ψυχική διάθεση), καθώς και οι διδακτικού περιεχομένου επιστολές προς τον Quintum Aelius Tiberon (που κατά πάσαν πιθανότητα τις εχρησιμοποίησε ο Κικέρων) , κυρίως όμως το εκπληκτικό έργο του ‘’Περί καθήκοντος’’, το οποίο απέδωσε μάλλον πολύ πιστά ο Κικέρων,  στα δύο πρώτα βιβλία του δικού του έργου ‘’De Officiis’’. Η Ηθική που παρουσιαζόταν εδώ, μία Ηθική προσανατολισμένη στην καθημερινή πρακτική, κατέστησε δυνατή τη δημιουργία μιας γέφυρας επικοινωνίας μεταξύ της Στοάς και της παραδοσιακής Ρωμαϊκής Σκέψεως , καθώς η τελευταία έριχνε το βάρος της κατά κύριο λόγο στα εγκόσμια πράγματα, παρακολουθούσε από πολύ κοντά τον ανθρώπινο βίο και ήταν πράγματι προσανατολισμένη προς την καθημερινή πρακτική.  

Ο Παναίτιος, χρησιμοποιώντας την πιθανότητα, πολύ πιο συχνά από την βεβαιότητα των προηγούμενων διδασκάλων της Στοάς, επικεντρώνει την προσοχή του στωϊκού όχι μόνο στο γενικό και καθολικό αλλά και στο επιμέρους και εισάγει δίπλα στην έννοια της ακάμπτου Δικαιοσύνης την αρχή της Καλής Θελήσεως και του σεβασμού των συγκεκριμένων περιστάσεων, υπολογίζει τον τόπο, τον χρόνο και την προσωπικότητα, σε μια νέα θέαση που επιτρέπει πλέον μια εύκαμπτο και χρηστική αποτίμηση των ανθρωπίνων πράξεων και της ανθρώπινης συμπεριφοράς (‘’Επειδή οι άνθρωποι με τους οποίους ζούμε δεν είναι τέλειοι και αληθινά σοφοί, αλλά άνθρωποι που πράττουν ορθώς αν διαθέτουν ομοιώματα αρετής, νομίζω πως εξυπακούεται ότι δεν θα πρέπει να μένουμε εντελώς αδιάφοροι απέναντι σε εκείνον που εμφανίζει κάποια ένδειξη αρετής ’’  Παναίτιος, σε Κικέρωνα, De Officiis, 1, 46) Ο Παναίτιος ήταν συνεπώς εκείνος που έφερε σε επαφή με το πνευματικό φως της Στοάς τους μορφωμένους και καλλιεργημένους εκ των Ρωμαίων, οι οποίοι, σε επαφή με την Ελληνική Φιλοσοφία εξέλιξαν σύντομα μία Νέα Ρωμαϊκή Ηθική, τόσο στον ατομικό όσο και τον πολιτικό βίο.  

Το Έμβλημα των Στωϊκών-The Stoic Emblem

 http://www.rassias.gr/STOIC31.html

Η μεγαλυτέρα τομή του Παναίτιου είναι η εισαγωγή, ή μάλλον ανάδειξη ενός όρου που πρωτοεισήγαγε ο Ζήνων, του όρου ‘’Καθήκον’’ (Πρόκειται για το μετέπειτα  ‘’Officio’’ του Κικέρωνος και των Ρωμαίων στωϊκών).  Ως  ‘’Καθήκον’’ ορίζεται λοιπόν από τη ‘’Μέση Στοά’’ και εντεύθεν η ‘’αρμόζουσα πράξη’’, ‘’αυτό που ο Λόγος μας πείθει να πράξουμε’’ (Διογένης Λαέρτιος 7, 108), ή ‘’η πράξη που επιδέχεται λογική εξήγηση’’ (στο αυτό 7, 107).  Ως αντίθετο του ‘’Καθήκοντος’’ ορίζεται επίσης ‘’το παρά το καθήκον’’ και γίνεται πλέον σαφής διάκριση ανάμεσα στη θεωρητική (‘’Τελεία’’) και  την πρακτική πλευρά (‘’Ομοίωμα’’) της Αρετής. Η εισαγωγή από τη ‘’Μέση Στοά’’ της εννοίας του ‘’Καθήκοντος’’,  ξεκινά από τις πιο κάτω τρεις αφετηρίες:

Αφετηρία 1: Όλα τα σφάλματα είναι ισοδύναμα το ίδιο και οι ορθές πράξεις.  Δεν υπάρχουν βαθμοί  Καλού και Κακού.

Αφετηρία 2: ο κάθε άνθρωπος  έχει τα δικά του, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Αφετηρία 3:ο ‘’Σοφός’’ είναι ένας θεωρητικός στόχος, ένα ‘’τέλος’’ μια απρόσιτη ολοκλήρωση και τελειότης (ο ίδιος μάλιστα ο Παναίτιος εδήλωνε ότι ‘’πολύ απείχε από του να είναι ‘’Σοφός’’, όπως διασώζει ο Σενέκας,  Epistulae, 116.5).

Το ‘’Καθήκον’’ συνίσταται, με πλήρη συνείδηση του ανεφίκτου του λεγομένου ‘’Κατορθώματος’’, στην αναζήτηση εκείνων που συνηθέστερα προτίμα η Φύση, δηλαδή της φροντίδος για το γενικό συμφέρον και της αποφυγής της αδικίας. Η εκτέλεση του ‘’Καθήκοντος’’, είναι το αποτέλεσμα της εναρέτου διαθέσεως του πνεύματος, και όποτε μάλιστα αποδεικνύεται ‘’συνεχής’’ και όχι ευκαιριακή, αποτελεί σαφή ένδειξη προόδου, καθώς το κριτήριο του ‘’δέοντος’’, κατά τον Παναίτιο, είναι πάντοτε η ‘’Αυτογνωσία’’.

(Από το βιβλίο του Βλάση Γ. Ρασσιά «Θεοίς Συζήν. Εισαγωγή στον Στωϊκισμό», Αθήναι 2001, εκδόσεις «Ανοιχτή Πόλη»)

Η φιλοσοφική σχολή των Στωϊκών. Θέσειες, προτάγματα, βιογραφίες, κείμενα, βιβλιογραφία : http://www.rassias.gr/STOIC.html