Jean Pierre Vernant, Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα (Μέρος Ά)

Lord Frederick Leighton, Icarus and daedalus

Και έχουμε, άραγε, το δικαίωμα να μιλάμε για ’’θρησκεία’’ με την έννοια που εμείς αντιλαμβανόμαστε; Σ΄ αυτήν την ’’επιστροφή του θρησκευτικού’’, με την οποία ο καθένας σήμερα εκπλήσσεται, ευχάριστα ή δυσάρεστα, ο πολυθεϊσμός των Αρχαίων Ελλήνων δεν έχει θέση.[…]

Ο ιστορικός λοιπόν της αρχαίας ελληνικής θρησκείας καλείται να ταξιδέψει ανάμεσα σε δυο σκοπέλους. Θα πρέπει να αποφύγει να ‘’εκχριστιανίσει’’ τη θρησκεία που μελετά, ερμηνεύοντας τη σκέψη, τις συμπεριφορές, τα συναισθήματα του αρχαίου Έλληνα, που εκφράζει την ευσέβεια του μέσα στο πλαίσιο μιας επίσημης θρησκείας, επί τη βάση του σημερινού πιστού, ο οποίος εξασφαλίζει την προσωπική του σωτηρία, σ’ αυτήν εδώ ή στην άλλη ζωή, μέσα στους κόλπους μιας Εκκλησίας, η οποία είναι και η μόνη ικανή να προσδώσει, βαπτίζοντάς τον, την ιδιότητα του πιστού. Το να επισημαίνουμε όμως την απόκλιση, να βλέπουμε τις διαφορές και τις αντιθέσεις ανάμεσα στον πολυθεϊσμό των ελληνικών πόλεων και τον μονοθεϊσμό των μεγάλων θρησκειών της Γραφής, δεν πρέπει να μας οδηγήσει στο να αρνηθούμε στις πρώτες το τίτλο θρησκείας, να τις αποκόψουμε από το πεδίο του θρησκευτικού, για να τις κατατάξουμε σε ένα άλλο πεδίο του θρησκευτικού για να τις κατατάξουμε σε ένα άλλο πεδίο, συνδέοντάς τες με ένα υπόβαθρο ‘’πρωτόγονων δοξασιών’’ και ‘’μαγικο-θρησκευτικών’’ πρακτικών. Οι αρχαίες θρησκείες δεν είναι φτωχότερες πνευματικά ούτε λιγότερο σύνθετες ή πνευματικά οργανωμένες από ότι οι σημερινές. Είναι απλώς άλλες. Τα θρησκευτικά φαινόμενα έχουν πολλαπλές μορφές και προσανατολισμούς . Σκοπός του ιστορικού είναι να ανακαλύψει εκείνο που μπορεί να αποτελεί την ιδιαιτερότητα, της θρησκευτικότητας των αρχαίων Ελλήνων, στις αντιθέσεις και τις αναλογίες της προς τα άλλα μεγάλα πολυθεϊστικά συστήματα που ρυθμίζουν τις σχέσεις των ανθρώπων με το θείον.[…]

Κάθε πάνθεον, όπως το ελληνικό πάνθεον, προϋποθέτει ένα πλήθος θεοτήτων: κάθε θεότητα έχει τον δικό της ρόλο, το δικό της πεδίο τους ιδιαίτερους τρόπους δράσης της, τη δική της μορφή εξουσίας. Οι θεότητες αυτές, οι οποίες στις μεταξύ τους σχέσεις συγκροτούν μια ιεραρχημένη κοινωνία θεών, όπου οι ιδιότητες και τα προνόμια αποτελούν αντικείμενο, μιας αρκετά αυστηρής κατανομής, αναγκαστικά περιορίζουν η μία την άλλη, ενώ ταυτόχρονα αλληλοσυμπληρώνονται. Το θείον στον πολυθεϊσμό δεν συνεπάγεται-όπως σε εμάς- τη μοναδικότητα, αλλά ούτε και την παντοδυναμία, την παντογνωσία, την αιωνιότητα ή το απόλυτο.

Το πλήθος αυτό των θεών βρίσκεται εντός του κόσμου, αποτελεί μέρος του. Οι θεοί δεν δημιούργησαν τον κόσμο με μια πράξη η οποία, στην περίπτωση του ενός και μοναδικού Θεού, δηλώνει την απόλυτη υπερβατικότητα του ως προς ένα έργο του οποίου η ύπαρξη εκπορεύεται και εξαρτάται ολοκληρωτικά από αυτόν. Οι θεοί γεννιούνται από τον κόσμο. Το γένος εκείνων στους οποίους οι αρχαίοι Έλληνες αφιερώνουν μια λατρεία των Ολύμπιων θεών, εμφανίζεται ταυτόχρονα με το σύμπαν. Καθώς διαφοροποιείται και ταξινομείται, παίρνει την τελειωμένη μορφή του οργανωμένου κόσμου. Αυτή η διαδικασία γένεσης ξεκινά από τις αρχέγονες Δυνάμεις , όπως το Χάος και η Γαία, απ’ όπου δημιουργούνται ταυτόχρονα και με μια κίνηση ο κόσμος, όπως γίνεται αντιληπτός από τους θνητούς που κατοικούν κάποιο τμήμα του, και οι θεοί που τον εποπτεύουν αόρατοι στην ουράνια κατοικία τους.

Υπάρχει επομένως, μέρος του θείου στον κόσμο, όπως υπάρχει μέρος του κοσμικού στις θεότητες. Με τον τρόπο αυτό η λατρεία δεν θα μπορούσε να αναφέρεται σε ένα ον ριζικά υπερκόσμιο, του οποίου ο τρόπος ύπαρξης δεν θα είχε τίποτα κοινό με οτιδήποτε ανήκει στην φυσική τάξη, στο φυσικό σύμπαν, στην ανθρώπινη ζωή, στην κοινωνική ύπαρξη. Αντίθετα, η λατρεία μπορεί να απευθύνεται σε κάποια άστρα, όπως η σελήνη, ή στην αυγή, στο φώς του ηλίου, στη νύχτα, σε μια πηγή, σε ένα ποτάμι, σε ένα δέντρο, στην κορυφή ενός βουνού, όπως και σε ένα συναίσθημα, ένα πάθος (Αιδώς, Έρως), σε μια ηθική ή νομική έννοια (Δίκη, Ευνομία). Όχι ότι πρόκειται κάθε φορά για θεότητες στην κυριολεξία, άλλα όλες, στο χώρο που τους ανήκει, δηλώνουν το θείον με το ίδιο τρόπο που το λατρευτικό είδωλο, το οποίο παριστάνει τη θεότητα στο ναό της, μπορεί να αποτελεί δικαίως το αντικείμενο της αφοσίωσης των πιστών.

Με την παρουσία του σε έναν κόσμο πλήρη θεών, ο έλληνας άνθρωπος δεν διακρίνει ως δυο αντίθετους χώρους το φυσικό και το υπερφυσικό. Και τα δύο παραμένουν άρρηκτα συνδεδεμένα. Μπροστά σε κάποια φαινόμενα του κόσμου βιώνει το ίδιο αίσθημα ιερότητας που δοκιμάζει στη συναλλαγή του με τους θεούς, κατά τις τελετές πουν τον φέρνουν σε επαφή μαζί τους.

Απόσπασμα από το βιβλίο Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα του Jean-Pierre Vernant.