Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα (ΜΕΡΟΣ B’)

Max Nonnenbruch, «Young Bacchante with thyrsus» 1899

Δεν πρόκειται για μια θρησκεία της φύσης: οι Θεοί των αρχαίων Ελλήνων δεν αποτελούσαν προσωποποιήσεις φυσικών δυνάμεων ή φαινομένων. Είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Ο κεραυνός, η καταιγίδα, οι υψηλές κορυφές δεν είναι ο Δίας, αλλά του Διός. Του Διός που είναι πέραν αυτών, εφόσον τα περικλείει κόντρα στους κόλπους μιας δύναμης που αγγίζει πραγματικότητες, όχι πλέον φυσικές, αλλά ψυχολογικές, ηθικές ή θεσμικές. Αυτό που κάνει μια δύναμη θεότητα είναι το γεγονός ότι συγκεντρώνει υπό την εξουσία της μια πληθώρα ‘’εκδηλώσεων’’, εντελώς διακριτών για μας, τις οποίες όμως ο αρχαίος Έλληνας οικειοποιείται διότι βλέπει σε αυτές την έκφραση μιας και μόνης εξουσίας που ασκείται στα πιο διαφορετικά πεδία. Αν ο κεραυνός ή οι υψηλές κορυφές είναι του Διός αυτό συμβαίνει διότι ο θεός εκδηλώνεται στο σύνολο του σύμπαντος του κόσμου με όλα εκείνα τα στοιχεία που φέρουν την σφραγίδα μιας εμφανούς ανωτερότητας, μιας υπεροχής. Ο Δίας δεν είναι φυσική δύναμη. Είναι άρχων κυρίαρχος, κάτοχος εξουσίας με όλες τις μορφές που αυτή μπορεί να λάβει.

Πως είναι, λοιπόν, δυνατόν να συλλάβουμε με τη σκέψη ένα θεό μοναδικό, τέλειο, υπερβατικό, που ξεπερνά τα όρια του ανθρωπίνου νου; Με πιο δίχτυ θα μπορούσε ο νους να συλλάβει το απόλυτο; Δεν μπορούμε να γνωρίσουμε το θεό. Μπορούμε μόνο να τον αναγνωρίσουμε, να γνωρίσουμε δηλαδή ότι υπάρχει, στο απόλυτο της ύπαρξης του. Και επιπλέον, για να γεφυρώσουμε την τεράστια απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στο θεό και τον υπόλοιπο κόσμο, χρειαζόμαστε ενδιάμεσους, μεσολαβητές. Για να γίνει γνωστός στα δημιουργήματα του ο θεός χρειάστηκε να διαλέξει να αποκαλυφθεί σε κάποια από αυτά. Σε μια μονοθεϊστική θρησκεία, η πίστη αναφέρεται φυσιολογικά σε κάποιου είδους αποκάλυψη. Δεν υπάρχει τίποτα που να θεμελιώνει από την πλευρά του θείου και μέσω αυτού την άνωθεν επιβεβλημένη αλήθεια. Η προσκόλληση στη θρησκευτική παράδοση στηρίζεται στη χρήση: στα προγονικά ανθρώπινα έθιμα, τους νόμους. Όπως η γλώσσα, ο τρόπος ζωής, τα έθιμα του φαγητού και της ένδυσης, η στάση και η συμπεριφορά των ανθρώπων στις ιδιωτικές και δημόσιες συναναστροφές τους, έτσι και η λατρεία δεν έχει ανάγκη άλλη αιτιολόγηση από την ύπαρξή της. Από την στιγμή που οι άνθρωποι του ασκούν, είναι ήδη αιτιολογημένη. Εκφράζει τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες κατάφεραν εξαρχής να οργανώσουν την σχέση τους με το θείον. Το να αποκλίνουν από αυτό θα σήμαινε αυτομάτως ότι παύουν ξαφνικά να είναι ο εαυτός τους, όπως ακριβώς θα συνέβαινε αν ξαφνικά έπαυαν να μιλούν την γλώσσα τους.

Ανάμεσα στο θρησκευτικό από τη μια και το κοινωνικό-ιδιωτικό και πολιτικό από την άλλη, δεν υπάρχει, επομένως, αντίθεση ή ξεκάθαρη τομή, όπως επίσης δεν υπάρχει ανάμεσα σε υπερφυσικό και φυσικό, θεϊκό και κοσμικό. Η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν συνιστά ένα τμήμα ξεχωριστό, κλεισμένο στα όριά του, το οποίο θα ερχόταν να επιβληθεί πάνω στην οικογενειακή, επαγγελματική, πολιτική ζωή  ή πάνω στον ελεύθερο χρόνο των ανθρώπων, δίχως να συγχέεται με αυτά. Αν έχουμε δικαίωμα να μιλάμε, όσον αφορά την αρχαϊκή και κλασσική Ελλάδα, για ‘’θρησκεία της πόλεως’’, είναι διότι σ’ αυτήν το θρησκευτικό περιλαμβάνεται μέσα στο κοινωνικό και, αντίστοιχα, το κοινωνικό, σε όλα τα επίπεδα και στην ποικιλία των εκφάνσεών του, διαποτίζεται από το θρησκευτικό.

Απόσπασμα από το βιβλίο Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα του Jean-Pierre Vernant.